Voormalige "Etablissements Mommen"

Complex dat winkel, woningen, werkplaatsen met industrieel karakter en kunstenaarsateliers omvatte. Opgetrokken in verschillende fasen vanaf 1874 i.o.v. Félix Mommen, een ebenist gespecialiseerd in de productie en verkoop van materiaal voor kunstenaars (huis gesticht in 1853).

De activiteiten van het Huis Mommen waren van zeer uiteenlopende aard: het bespannen van doekramen, maroufleren, inlijsten en fijnwrijven van verf. Als mecenas en agent zorgde Mommen ook voor woon- en werkruimte voor talrijke schilders en stelde hij hun werk tentoon. Al snel werden de "Etablissements Mommen" de ontmoetingsplaats bij uitstek voor de Brusselse kunstenaars- en schildersmilieu.

Onder de artiesten die er gewerkt hebben, bevonden zich o.a. Alfred Verwée (1838-1895), Jean-François Portaels (1818-1895), Emile Wauters (1846-1933), Léon Frédéric (1856-1940), Constantin Meunier (1831-1905) , Fernand Allard L'Olivier (1883-1933), Théo Van Rysselberghe (1862-1926), Henri Evenepoel (1872-1899), Xavier Mellery (1845-1921) en Pierre Paulus (1881-1959).

Naast de fabricatie van het traditioneleBak- en zandsteenstijlHet bakstenen metselwerk wordt gecombineerd met natuurstenen elementen (bv. voor de plint, rond de gevelopeningen, aan de kroonlijst, ...), terwijl in het interieur houten draagconstructies voorkomen. Deze gebouwen bezitten zadeldaken, vaak met trapgevels. (16e-18e eeuw).VakwerkbouwBij vakwerkbouw brengt men leem aan op een houten geraamte van stijl- en regelwerk, versterkt met vitswerk (tot 19e eeuw). materiaal, was het huis ook gespecialiseerd in de vervaardiging en voorbereiding van panoramische doeken. Zo leverde het bv. materiaal voor het Bourbaki-panorama van Edouard Castres (1838-1902), het Caïro-panorama van Emile Wauters (1846-1933), het Congo-panorama (1903) van Paul Mathieu (1872-1932) en Alfred Bastien (1873-1955) en het panorama van de Strijd aan de IJzer (1922) eveneens door Alfred Bastien.


Na de dood van Félix Mommen in 1914 werden de activiteiten van de firma verdergezet, met als hoofdbezigheid de verkoop van materiaal en het inlijsten en restaureren van doeken. Rond 1950 veranderde de firmanaam in ,"Etablissements De Wandel"; de productie van doeken en verfkleuren werd volledig stilgelegd en men ging zich toeleggen op het vervaardigen van filmschermen. De firma bleef actief tot de jaren 1980, maar door de beperking van hun activiteiten werden bepaalde gebouwen (richting Hamerstraat en rond de binnenplaats) verkocht. De ateliers daarentegen bleven veelal gebruikt worden door kunstenaars zoals M. DUTRIEUX, M. VOSCH en P. CORDIER.

Het geheel werd beschermd als monument volgens het KB van 24.09.1992 voor haar historische en artistieke waardeHet ontwerp van een onroerend goed (gebouw) door een gerenommeerde kunstenaar (architect) kan maar zeer zelden als criterium worden beschouwd. Om het belang van de selectie van dit onroerend goed te beoordelen, en de plaats dat het inneemt in het oeuvre van een kunstenaar (architect), is dit een criterium dat moet worden afgewogen met de architectonische kwaliteit (compositie en interne structuur), de uitvoering (materialen, technische beheersing), de plaats in de architectuurgeschiedenis dewelke een getuigenis zijn van een fase of aspect van landschapsarchitectuur of de bouwkunst in het verleden. Zodoende gelden koppelingen naar volgende criteria: zeldzaamheid (typologie, stijl, materiaalgebruik, bronnen), representativiteit (idem), authenticiteit (idem + de kwaliteit van de uitvoering) en integriteit (bewaringstoestand, oorspronkelijke elementen)). Een goed bevat ook artistieke waarde als het kunstwerken omvat (beeldhouwwerken, reliëfs ontworpen voor het goed, enz.) of decoratieve elementen uit de oorspronkelijke bouwperiode of met bijzondere kwaliteit (gesigneerd glasramen, sgraffito, lichtbeuk, enz.)..

De bouw van het complex beslaat een periode van 36 jaar (1874-1910). Een eerste bouwaanvraag werd ingediend in mei 1874 voor de constructie van een atelier achteraan het perceel, n.o.v. arch. Ernest HENDRICKX. Vijf maand later kwam er een tweede aanvraag, ditmaal voor de bouw van een pand aan de straatzijde met een winkel op de begane grond en een woning op de verdiepingen, en voor de constructie van ateliers aan de binnenplaats voor het maken van kleuren. E. HENDRICKX (1844-1892), oud-student in de Parijse ateliers van VIOLLET-LE-DUC, die toen onder de leiding van ANATOLE DE BAUDOT stonden, was zijn hele carrière door sterk beïnvloed door de theorieën van o.a. het Frans rationalisme. Hij ontwierp talrijke scholen en modelboerderijen; onder zijn voornaamste werken behoren de uitbreidingen aan de "Université Libre de Bruxelles", waar hij overigens doceerde, de normaalschool voor Tekenkunst in Sint-Joost-ten-Node en de industriële hogeschool van Brussel.


In 1894 bouwde H. VAN MASSENHOVE achteraan de tuin een pand dat de ateliers van de kunstenaars huisvestte. Deze werden verbonden aan een neoclassicistischArchitectuurstroming (vanaf eind 18e eeuw tot ca. 1914) met voorliefde voor orde en symmetrie, gekenmerkt door bepleisterde en wit beschilderde lijstgevels die het stadsbeeld uniformiseren. Verhoudingen en vormentaal van deze stroming evolueren met de tijd. huis in de Hamerstraat Nr. 26. Daarbuiten omvatte het complex ook nog een atelier voor het vergulden van voorwerpen, een smidse, opslagplaatsen voor hout, stallen en een hangar voor het drogen van doeken. Een deel van de gebouwen rond de binnenplaats werd gekocht door drukkerij Lesigne (zie Nr. 25-27) en gedeeltelijk afgebroken.

In 1910 werd een opslagplaats voor hout die eveneens stallen huisvestte, verbouwd tot een werkplaats voor de fabricatie van doeken, n.o.v. arch. M. DELEUVE.

In 1922 werd de gevel aan de straatzijde gewijzigd, het rechtse winkelraam werd vervangen door een deur.

Gevel in de Liefdadigheidsstraat in eclectischeVeel voorkomende stijl (ca. 1850-1914) die inspiratie put uit verschillende architectuurstijlen uit het verleden. Komt door de combinatie van enerzijds verschillende stijlelementen en anderzijds nieuwe technieken en materialen tot een unieke eigentijdse creatie. stijl. Drie bouwlagen en vier traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) onder leien mansardedakGebroken kap of Frans dak met met steile ondervlakken en licht hellende bovenvlakken.. Brede lijstgevel in rode baksteen, afgewisseld door kordonsUitspringende, horizontale geleding over de hele breedte van een gevel, om verdiepingen te markeren of als verlenging van de (lek)dorpels. en decoratieve elementen in blauwe hardsteen. Begane grond geritmeerd door markant gecanneleerdeParallelle, gootvormige decoratieve groeven op een zuil of pilaster. pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel. op sokkelHoge plint van een gevel; fungeert als voetstuk in ordonnantie van de gevel., voorzien van oorspronkelijke stenen reclamepanelen, links inrijpoort die naar binnenplaats met ateliers leidt, rechts resp. winkelpui met ingang en deur van 1922 (zie supra). In tweede bouwlaag getoogdeBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. venstersLicht- en/of luchtopening in een muur. met hoekblokkenAfwisselende opeenvolging van lange en korte zijden van natuurstenen hoekblokken of neggen (geprofileerd) in een bakstenen gevel. en waterlijstVooruitspringende rand in het gevelvlak die regenwater buiten gevel laat afdruppelen. gedecoreerd door diamantkoppenPiramidaal ornament (3 of 4 zijden), onder andere gebruikt in banden en friezen. en sleutelSluitsteen van een opening; weerhoudt de gewelfstenen in een boog of gewelf.. Gevelbreed balkon met smeedijzerenTaai, ‘kneedbaar’ ijzer dat ambachtelijk wordt ‘gesmeed’ (gehamerd bij hoge temperatuur) tot decoratieve bouwonderdelen als tuinhekken, borstweringen… leuning. In derde bouwlaag traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) ingeschreven tussen drie arduinen pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel. op sokkelHoge plint van een gevel; fungeert als voetstuk in ordonnantie van de gevel., kapitelenKopstuk van een zuil, pijler of pilaster; algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen. met florale decoratie. GetoogdeBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. muuropeningen in geriemde omlijsting, voorzien van vensterleuningLage, versierde leuning boven een onderdorpel, meestal in metaal. en casementen op borstweringen1. Verhoogd gedeelte van een vestingsmuur waarachter men veilig kan lopen; - 2. Muurtje of hekwerk (balkon, terras); - 3. Deel van een muur tussen vloer en onderzijde van een venster; - 4. Verhoging van de buitenmuren van een huis boven de zolderbalken waarop een muurplaat rust.. KapitelenKopstuk van een zuil, pijler of pilaster; algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen. bekroond met zware kraagstenen die een houten kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement). op getrapteGevel met een driehoekige bekroning die trapsgewijs versmalt. consolesVoornamelijk voluut- of S-vormig kraagstuk, soms ook louter decoratief. ondersteunen. DakvenstersUit het dakvlak opgaand stenen venster dat met de gevel in verbinding staat of er enkel door een kroonlijst van gescheiden is. met vleugelstukkenZijstuk, veelal in voluutvorm, van een topgevel, dakkapel of dakvenster. onder houten kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement). en tandlijst. De inrijpoort geeft toegang tot een steegje met industriële gebouwen die naar een tuin leidt. Deze steeg is soms ook gekend onder de naam Palletgang (impasse de la Palette). Rechts beglaasde galerijOverdekte gang, aan één of beide zijden geritmeerd door zuilen, kolommen of pijlers, bogengang genoemd indien geritmeerd door arcaden. van twee bouwlagen volgens houten structuur en met roedenverdeling die het gebouw van de Liefdadigheidsstraat aan de drie afzonderlijke ateliers verbindt.


Het eerste atelier diende aanvankelijk voor de fabricatie van kleuren. Baksteenconstructie onder mansardedakGebroken kap of Frans dak met met steile ondervlakken en licht hellende bovenvlakken. met vier bouwlagen + souterrainHoge kelder of half verzonken verdieping. dat de helling van het terrein volgt en vijf traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...). Horizontaal accent door bakstenen geprofileerde banden. Verticale gevelgeleding door afgeschuindeSchuine vlakke kant aan een houten of stenen bouwonderdeel. steunberen. Hoger oplopende zware schoorsteen naast eerste traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...). Brede muuropeningen met metalen roedenverdeling; rechthoekige venstersLicht- en/of luchtopening in een muur. onder ijzeren I-balkIJzeren latei met I-profiel. in eerste bouwlaag, op de laatste verdieping ingeschreven in doorlopende  getoogdeBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. nisUitsparing in de dikte van een muur, kan rechthoekig zijn of onder een boog, achtervlak kan vlak, segmentvormig, halfrond of gebogen zijn; diepe nis voor standbeeld.. Borstweringen1. Verhoogd gedeelte van een vestingsmuur waarachter men veilig kan lopen; - 2. Muurtje of hekwerk (balkon, terras); - 3. Deel van een muur tussen vloer en onderzijde van een venster; - 4. Verhoging van de buitenmuren van een huis boven de zolderbalken waarop een muurplaat rust. met houtwerk in derde en vierde bouwlaag. FriesHorizontale band om een muurvlak in te delen of aan de bovenzijde te begrenzen; al dan niet beschilderd of versierd (terracotta, sgrafitto, cementtegels…). met steigergatenGat aan de bovenzijde van een gevel waarin de horizontale dwarsbalken van een steiger werden bevestigd; vaak afgedekt door smeedijzeren (sier)deksel. en eenvoudige houten kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement). doorlopend  over de volgende drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) die het houtbewerkingsatelier huisvestten, n.o.v. arch. E. HENDRICKX (1874). Drie bouwlagen + souterrainHoge kelder of half verzonken verdieping.. Bakstenen lijstgevel, gelijkaardig aan die van het eerste atelier. Symmetrische gevelopstand. GetoogdeBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. muuropeningen met metalen roedenverdeling. Smallere centrale ingangstravee voorafgegaan door bordes1. Verhoogd platform vóór de ingang van een gebouw, bereikbaar via een aantal treden; - 2. Vloertje, boven aan of midden in een trap. en oorspronkelijk voorzien van balkons. Via een trap bereikt men het lager gelegen derde atelier. Bakstenen lijstgevel van twee bouwlagen. Bovenste bouwlaag met twee brede venstersLicht- en/of luchtopening in een muur. geschraagd door een smeedijzerenTaai, ‘kneedbaar’ ijzer dat ambachtelijk wordt ‘gesmeed’ (gehamerd bij hoge temperatuur) tot decoratieve bouwonderdelen als tuinhekken, borstweringen… structuur.

Het interieur met tussenverdiepingenLage verdieping tussen twee bouwlagen; vaak boven commerciële benedenverdieping gelegen.. In de tuin bijgebouw van één bouwlaag en drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) onder lessenaarsdakDak bestaande uit één hellend dakvlak., eveneens gebruikt als atelier ("Le Cagibi"). Aan de andere zijde van het steegje, tegenover het houtbewerkingsatelier, dwars ingeplante baksteenconstructie van drie bouwlagen met puntgevelGevel waarvan de top driehoekig is.. Oorspronkelijk opslagplaats voor hout en stalling, verbouwd in 1910 n.o.v. arch. M. DELEUVE voor de fabricatie van doeken van grote afmetingen voor panorama's e.d. De gevel van de stallen is echter bewaard gebleven, zie staldeur, waarboven deur die toegang geeft tot hooizolder, oculusKlein rond, ovaal of polygonaal venster. in geveltop. Het gebouw kwam gedeeltelijk in het bezit van drukkerij Lesigne. Ook de overige aanpalende gebouwen behoorden tot de heden afgebroken drukkerij (zie Nr. 25-27).

Beschermd 24.09.1992.