Heilig-Kruiskerk

Kerkexterieur in art decoTendens tot de geometrisering van vormen en architecturale ornamenten die zich uitdrukt in het materiaal- en kleurgebruik., resulterend uit verbouwing door architect Paul Rome in 1940-1942 van de neogotische kerk n.o.v. architect Van de Wiele, 1859-1865.

Geschiedenis
De eerste Heilig-Kruiskerk was gewijd aan de Maagd Maria en het Heilig Kruis, waarvan ze relikwieën bewaarde. Ze ging terug op een kapel van het aloude gasthuis Heylighen Cruyse dat zich onderaan de Zwaerenberg bevond, de toenmalige naam van de Elsensesteenweg die in die tijd het traject van de De Vergniesstraat volgde. Deze liefdadigheidsinstelling fungeerde ook als rustplaats voor de houtdragers die terugkwamen uit het Zoniënwoud. De dragers konden er iets eten en drinken alvorens ze aan de beklimming begonnen van de Zwaerenberg. Het gasthuis stelde hen ook een paard ter beschikking om hen te helpen bij hun taak.
In de loop van de tijd werd de kapel meermaals verbouwd en in 1802 kreeg ze de rang van parochiekerk. Vanaf 1854 groeide de nood aan een nieuwe kerk en er werden plannen voorgelegd aan de gemeenteraad. Het was de bedoeling om een kerk te bouwen midden op een nieuw plein dat zou ontstaan uit de demping van een deel van de Grote Vijver van Elsene. Daarvoor was een onteigeningsprocedure nodig. Het bouwproject voor de nieuwe kerk werd goedgekeurd bij K.B. van 18.06.1856 en gaf groen licht voor de onteigening van de noordelijke punt van de Grote Vijver. Uit een technische haalbaarheidsstudie bleek dat grote en dure funderingswerken noodzakelijk waren, gezien de sponzige aard van de grond van de drooggelegde vijver. De kerk werd daarom niet zoals voorzien in het midden van het plein gebouwd, maar aan de rand ervan, naast het Maison Blanche (gesloopt voor de bouw van het NIR), op vaste grond. Op het Plan relatif à l'ouverture de la Heilig-Kruisplein van Victor Besme (K.B. van 13.08.1864) is deze locatie te zien.


In 1859 begon men aan de kerk te bouwen (K.B. van 02.04.1859) en in 1865 was ze voltooid. Om een panoramisch uitzicht op de kerk te creëren werd de Elsensesteenweg loodrecht doorgetrokken in plaats van het eeuwenlange verloop via de huidige De Vergniesstraat te volgen (K.B. van 21.04.1857). De voormalige parochiekerk en haar bijgebouwen werden verkocht aan de gemeente en in 1864 gesloopt.

De door architect Van de Wiele ontworpen Heilig-Kruiskerk, een bakstenen gebouw in neogotische stijl met elementen in witsteen, vertoonde al snel tekenen van instabiliteit veroorzaakt door de rulle en zandige grond van de oevers van de Maalbeek. Tussen 1940 en 1942 werd ze gedeeltelijk heropgebouwd, vergroot en kreeg ze een nieuw parementGevel- of muurbekleding. n.o.v. ingenieur-architect Paul Rome.

Beschrijving
Opvallend gebouw in gele baksteen, witte natuursteen en hardsteen. Leien daken en dito zeshoekige dakruiter met galmgaten en hoge naaldspits op viering.

Grondplan in de vorm van een zuidoostelijk georiënteerd Latijns kruis met asymmetrisch geplaatste Westtoren, schip en zijbeuken van vijf traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...), uitspringend transept, koor van twee traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) met driezijdige sluiting en kooromgang met vijfzijdig uitgebouwde kapel. Aangebouwde kapel en sacristie aan Gulden-Sporenlaan.


Gevels
Westgevel met drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) volgens stijgende hoogte, die organisatie van interieur weerspiegelen. Spitsboogvormige muuropeningen en lichtspleten. Toegangsportiek bekroond met terras met stenen borstwering1. Verhoogd gedeelte van een vestingsmuur waarachter men veilig kan lopen; - 2. Muurtje of hekwerk (balkon, terras); - 3. Deel van een muur tussen vloer en onderzijde van een venster; - 4. Verhoging van de buitenmuren van een huis boven de zolderbalken waarop een muurplaat rust.. Klokkentoren op vierkante basis overgaand in achthoekige toren eindigend in spits. De toren rust op Franki funderingspalen om de stabiliteit te verzekeren.
Zijbeuken met afwisselend spitsboogvensters en steunberen; schip verlicht door rozetten; enkel koor met spitsboogvensters.

Interieur
Ondanks verbouwingen door Paul Rome indrukwekkend, gaaf bewaard, doch thans witgeschilderd neogotisch kerkinterieur. Basilicale tweeledige opstand: spitsboogarcade op bundelpijlersSamengestelde pijler bezet met (half)zuilen, pijlers of pilasters die bogen uit verschillende richtingen opvangt. met knoppenkapiteel en rozetvormige bovenlichtenBovenste gedeelte van een raam- of deurkozijn, gescheiden door een dwarsregel; soms voorzien van glas-in-lood en/of roeden.. Kruisribgewelven op gebundelde diensten. Orgelturbine op drieledige arcadeEén of meerdere bogen, steunend op zuilen of pijlers; kan ook blind zijn..

Mobilair
Neogotische kuip van preekstoel, enkele bid- en communiebanken en kruisweg (1891) bewaard gebleven. Verder meubelstukken en enkele decorelementen in art decoTendens tot de geometrisering van vormen en architecturale ornamenten die zich uitdrukt in het materiaal- en kleurgebruik.: biechtstoelen, toegangsvestibule aan kant van Alphonse de Wittestraat, nissen voor de beelden van de H. Antonius, H. Jozef en Maria en het monument voor de gesneuvelden van W.O. I.
Sommige glas-in-loodramen zijn ontworpen door Louis Crespin.
Orgel in postromantische stijl van 1936 (bouwers Jules Anneessens-Tanghe en August Laukhuff).