Dudenpark

GESCHIEDENIS
Het Cruysbosch 
Het Cruysbosch behoort vanaf de 12^de eeuw toe aan de Abdij van Vorst en bestond uit een bijzonder heuvelachtig terrein aan de oostelijke zijde van de vallei van de Zenne. Het was haast volledig begroeid met hoogstammige beuken, maar omvatte ook kastanjebomen, esdoorns en eikenbomen. Het maakte deel uit van het Heegdebos, een uitloper van het Zoniënwoud, dat van Vorst tot Bosvoorde reikte. De benedictijnen zusters hadden als enigen toestemming om het hout van het bos te exploiteren. Omwille van de nabije ligging bij Brussel zou het Cruysbosch tot één van de favoriete jachtdomein van Karel V en de Habsburgers behoren. Een deel van het bos werd tijdens het Ancien Régime omgevormd tot weilanden.



Op de Ferrariskaart wordt het Cruysbosch omlijnd door twee invalswegen en twee kleine straten. De nog huidige Brusselsesteenweg aan de westzijde en de Postweg aan de oostzijde (huidige Garibaldistraat, deel van Kemmelberg en Besmelaan) dienden als noord-zuidelijke verbinding naar Brussel. De Hoerestraat aan de noordzijde en de Kruysweg (huidige Mysteriestraat) aan de zuidzijde waren kleine wegen van lokaal belang.

De benaming Heilig Cruysbosch zou verwijzen naar een stenen kruis dat zich, eind 15^e eeuw, aan de hoek van de Brusselse steenweg en de Mysteriestraat bevond. Verschillende legendes bestaan over zijn herkomst; het zou geplaatst zijn als “vergiffenis” nadat een zekere Jan Vranckx een pastoor had vermoord, of een mysterieuze ruiter zou er verongelukken en ter plaatse sterven.

Grootgronddomeinen Mosselman en Duden
Na de afschaffing van de kloosterorden in 1797 werden de bossen van de abdij van Vorst staatsbezit. Op 07.01.1829 koopt Edouard Mosselman du Chenoy (1790-?), een wijnhandelaar, een deel van het Kruys bosch en het gebied Tusschen eyde de schats over. In de daaropvolgende jaren koopt hij aanpalende gronden om tot het huidig langwerpig terrein te komen van 21 ha. Op een minder beboste zone aan de noordwestelijke zijde van zijn domein bouwt hij zijn buitenhuis en twee bijgebouwen waaronder een smidse en paardenstallen. Het hoofdgebouw in neoclassicistische stijl is gericht naar het noordoosten en via een dreef met scherpe bocht verbonden met de Brusselse steenweg (huidige Kapelledreef). Vanaf de 19^de eeuw verschijnt op de kaarten de nieuwe benaming Campagne de Mr Mosselman op deze ligging. Mogelijk richt Mosselman enkele kleine paden en wegeltjes op zijn domein, de topografische kaart van Vanderstraeten uit 1840 toont immers een duidelijk aangelegd tracé in het (park)bos.



Na een faillissement in 1869 zijn de erfgenamen van Mosselman verplicht hun landgoed te verkopen. Wilhelm Friedrich Karl Ludwig Duden (Dortmund, 1824 – Elsene, 1894), een Duitse industrieel, rijk geworden in de kanthandel, wordt de nieuwe eigenaar. Op de top van de helling, deze maal gericht naar de Victor Rousseaulaan bouwt hij in 1873-1875 een neoclassicistisch kasteel met aan de achtergevel twee zijdelingse torens waarop een klokvormig dak met belvédère. Wellicht staat de Duitse architect Eduard Schwartz in voor de bouwwerken. Het Dudenkasteel zou geïnspireerd zijn op de zogenaamde Villa Hügel in Essen (Duitsland), een veel groter kasteel gebouwd in 1870-1873 door architect Eduard Schwartz voor de industrieel Alfred Krupp. Recht tegenover zijn woning – aan de zuidoostzijde - bouwt Duden in 1878 een personeelswoning met paardenstallen en koetshuis.

Duden herziet de algemene aanleg van zijn landgoed en wellicht doet hij hiervoor beroep op een landschapsarchitect. Het bebost karakter met steile ravijnen wordt behouden maar toegankelijker gemaakt door de creatie van een uitgebreider wegtracé en de voorziening van verschillende pittoreske vrijetijds- en nutsgebouwen die vandaag allemaal verdwenen zijn. Het netwerk van paden en wegeltjes is nog grotendeels bewaard, zo is bijvoorbeeld de allée de l’esplanade; een weg die vertrekt vanuit de huidige Victor Rousseaulaan en via de paardenstallen naar het kasteel reikt. Zowel voor als achter het kasteel bevinden zich cirkelvormige paden die een mooi panorama bieden op het kasteel. Een ander voorbeeld is de zogenaamde kapelledreef, omzoomd door een rij beukenbomen, start zij vanuit de Brusselse steenweg richting de door Duden gebouwde lutheraanse kapel. Hiernaast bevond zich een kleine pastorij en een houtopslagplaats. Net onder de kapelledreef bevond zich een grote moestuin en enkele langwerpige gebouwen die wellicht als serres dienden (huidige locatie van het Joseph Mariënstadion).



De overige – in het algemeen kleinere - paden bestaan uit een kronkelend tracé of sterk hellende, rechte paden. Verspreid over het park bevinden zich feeëriek parkmeubilair bestaande uit pergola’s, hutten of kiosken gebouwd in exotische stijlen: een oosters aandoende kiosk, een paviljoen met pagodedak, een houten hut van Sneeuwwitje, een dwergenhut en een hut voor de tuinmannen. Een rustieke brug met houten leuning bevond zich achter de kapel in de ernaar genoemde allée du pont rustique. Langs hetzelfde pad wandelde men langs een bronzen beeld van de overwinning, ook gekend als de zwarte engel, plaatste Duden dit beeld van een geknielde bewaarengel met laurierkrans ter nagedachtenis van zijn enige zoon die vroeg overleed. Tussen de kapel en het kasteel bevond zich een grasvlakte, de reekeswei of pelouse de chevreuils waar Mevr. Duden reedieren hield.

Het neogotisch gebouw aan de noordoostelijke zijde van het park werd wellicht nog door Mevr. Duden gebouwd rond 1905. Een foto-opname van deze periode toont de oorspronkelijke gietijzeren poortingang die toegang gaf tot het afgesloten gebied en de sterk beboste omgeving rondom het gebouw. Aan de rechterzijde van de foto bevindt zich een beeld van de Romeinse godin Diane. Dit beeld dat naar Grieks model was gemaakt symboliseert het bos.

Volgens een bouwvergunning wordt het landgoed Duden reeds sinds de jaren 1870 afgesloten door een groene haag langs de huidige Victor Rousseaulaan. Aan de zuidzijde (Mysterierstraat) laat Duden in 1875 een stenen muur bouwen die vandaag nog steeds aanwezig is. Langs de Brusselsesteenweg bevindt zich vandaag tevens een haag.

Ontstaan van het Dudenpark in 1911
Door het ontbreken van rechtstreekse erfgenamen besliste Duden in 1895 om zijn eigendom aan Leopold II te schenken. Duden had een grote bewondering voor de Koning en wellicht onderhield hij er ook een persoonlijk contact mee. Als voorwaarde vroeg hij het domein als openbaar park in te richten en het naar zijn naam te noemen. Een budget zou voorzien in het onderhoud van het park. Zijn vrouw Ottilie Duden heeft het vruchtgebruik van het domein tot aan haar dood. In 1905 draagt de Koning het park over aan de Koninklijke Schenking met als bedoeling het Dudenpark te verbinden met het park van Vorst dat reeds in 1875 werd ingericht en zo een groene oase te vormen in de gemeente.

In 1909 krijgt de voetbalclub ‘Union-Saint-Gilloise’ een terrein aangeboden op de plaats van de oude moestuin. Een voorlopige tribune met voetbalterrein en atletiekpiste worden langs de Brusselse steenweg aangelegd en ingehuldigd op 14.09.1919 door prins Leopold en de burgemeester Omer Denis. Bijna één decennium later, in 1926, bouwt architect Albert Callewaert (1888-1957) het definitieve Joseph Mariënstadion met een overdekte tribune in een opmerkelijke art decostijl. Oscar De Clercq (1892-1968) maakt de expressionistische bas-reliëfs op de voorgevel waarin afbeeldingen van voetbal en atletiek worden geïllustreerd. De oude remise en paardenstallen van Mosselman worden in 1925-1926 opgefrist en in gebruik genomen als kleedkamers en clubruimte. In de jaren 1950 wordt dit gebouw afgebroken en vervangen door loketten.

Ottilie Duden sterft in 1911, in mei van het daaropvolgend jaar wordt het park via de Koninklijke Schenking opengesteld voor het publiek. De gemeente verwacht een grote toestroom aan wandelaars en treft de nodige maatregelen om het park toegankelijker te maken. Langs de westelijke zijde van het park worden nieuwe wegen gecreëerd om de verbinding naar het park te verbeteren (Eikelstraat, Kastanjestraat en Keerkringenlaan). Er worden openingsuren ingevoerd en het park wordt voor- en na deze uren langs de vier grote ingangspoorten afgesloten. De ingangen langs de Victor Rousseaulaan en de Brusselsesteenweg bestonden reeds, deze aan de hoek van de Keerkringenlaan en de Brusselse steenweg en in de Gabriel Faurélaan worden gecreëerd. In het park zelf worden enkele paden en wegels heraangelegd, verbreed en gewijzigd om te voldoen aan het nieuw gebruik. Op oude foto’s merkt men tevens talrijke banken en omheiningen langs de wandelpaden. Parkwachters staan in voor de veiligheid en het onderhoud van het domein.



Het Dudenkasteel en de nieuwe paardenstallen worden vanaf 1913 verhuurd aan de ‘School voor Tropenziekten’. Het kasteel wordt gebruikt als leslokalen om artsen en verpleegkundigen op te leiden voor Kongo-Vrijstaat. Om de capaciteit van het gebouw te verhogen worden meermaals verbouwings-en vergrotingswerken uitgevoerd aan het gebouw. Zo wordt aan de achterzijde van het gebouw een wintertuin toegevoegd en wordt de zuidwestgevel voorzien van een serrebijgebouw. De paardenstallen worden gebruikt als ‘animalerie’ om proefdieren te kweken. Enkele foto’s van het interieur illustreren de toenmalige toestand van de leslokalen. In 1933 verhuist de school naar de speciaal daartoe gebouwde art decogebouwen in Antwerpen n.o.v. architect Marcel Spittael. Het kasteel wordt tijdelijk in gebruik genomen door Spaanse vluchtelingkinderen die slachtoffer waren van het Francoregime en vanaf 1938 vestigt het Institut National de Radio et de Cinéma (INRACI) zich in het gebouw. Tot 1968 is dit hun enige locatie, door de leerlingentoename zullen ze zowel uitbreiden in de Villa Mosselman als in een aantal gebouwen buiten het Dudenpark. Sinds 2012 bevindt de Nederlandstalige afdeling van de kunsthogeschool zich hier, de Luca School of Arts. De paardenstallen daarentegen zullen vanaf WO II in gebruik worden genomen door de tuinmannen van het park.

De lutheraanse kapel wordt omgebouwd tot woning voor de meester-tuinier. Na een lange periode van leegstand en verwaarlozing wordt het uiteindelijk afgebroken in 1978. Ook het feeërieke parkmeubilair van pergola’s, hutten en kiosken worden verwaarloosd en één na één afgebroken.

De hoofdwachter in dienst van de administration des domaines royaux neemt zijn intrek in de neogotische woning langs de Gabriel Faurélaan.

Volgens het K.B. van 08.02.1912 wordt het hellend terrein gelegen tussen de Jupiterlaan en de Besmelaan, waar zich op dat moment nog een arbeiderswijk en een gemeenteschool bevinden, als park omgevormd – het latere Jupiterpark – om zo geïntegreerd te worden aan de aanpalende parken van Vorst en Duden. Het stedenbouwkundig plan van 1908 met de nieuwe Hoogte Honderdwijk illustreert dit.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden tijdelijke houten barakken gebouwd op de zuidoostelijke grasvlakte van het park die als school voor Duitse leerlingen diende. In de Tweede Wereldoorlog wordt het bos gebruikt als toevluchtsoord tijdens de bomaanvallen: de gemeentebewoners schuilen onder de bomen of bouwen zelf verschillende schuilplaatsen langs de zijde van de Mysteriestraat.



Verbinding tussen het het Dudenpark en Park van Vorst: de Lainésquare
Het project om beide parken met elkaar te verbinden was een wens die koning Leopold II reeds koesterde. In 1884 kocht hij de gronden die nodig waren om de aansluiting tussen beide parken mogelijk te maken. In het kader van het Projet d’aménagement du quartier des parcs et du quartier Saint-Augustin, vastgelegd bij K.B. van 08.02.1912 en licht gewijzigd bij K.B. van 11.08.1926, wordt de aanleg van de Lainésquare goedgekeurd.

In 1949 krijgt het Dudenpark een nieuwe ingang langs de noordelijke zijde om zo in verbinding te staan met de Lainésquare en het park van Vorst. Bedoeling is de deze zone van het park - die tot dan toe nog bestond uit een bosrijke zone met natuurlijke berg - te nivelleren en om te vormen tot een belvedère met uitzonderlijk zicht op Brussel.

Verschillende ontwerpen ontstaan voor deze monumentale toegang. Zo maakt Maurice Heyninx, de architect van de Koning, een eerste project dat bestaat uit een brede ingang die via twee paden leidt naar een opeenvolging van diagonale en rechte trappartijen en vervolgens uitkomt op een groot plateau met belvedère. Uiteindelijk staan de landschapsarchitect van de gemeente Aug. Delvaux en de landmeter C. Crappe in voor het definitief ontwerp dat ze reeds in 1941 tekenen maar omwille van WO II pas in 1949 wordt uitgevoerd. De twee laterale ingangspaden worden behouden maar de trappen worden beperkt en deels vervangen door een lichte helling.

De nieuwe ingang wordt officieel geopend op 29.05.1949 door M. Dulieu, burgemeester van Vorst.

Het park in zijn huidige toestand
Volgens het K.B. van 26.10.1973 wordt het Dudenpark in zijn geheel als landschap beschermd. Ook het Mariënstadion wordt in de beschermingsclausule inbegrepen. Kort hiervoor werd het park van Vorst beschermd (K.B. van 04.06.1973).

Sinds 01.09.2006 staat Leefmilieu Brussel – BIM in voor het beheer van het Dudenpark, dat eigendom blijft van de Koninklijke Schenking. Om het park op te waarderen wordt een volledige restauratie voorzien. Zo werden onder andere nieuwe houten banken met inscriptie Duden geplaatst. Verschillende wegen werden heraangelegd en hersteld. De erosieproblemen worden aangepakt, het bosgebied gerenoveerd en de biodiversiteit verzekerd. De art decotuin werd gerestaureerd in 2006. In dit opzicht voerden de studiebureaus Out-Site en Arcadis historische studies uit.

BOUWKUNDIG ERFGOED
Gebouwen
Voor de beschrijving van de gebouwen in het Dudenpark verwijzen we naar de individuele notities.

A. Villa Mosselman en oude smederij
B. Dudenkasteel  (Brusselsesteenweg 227-229)
C. Paardenstallen  (Victor Rousseaulaan 63-75)
D. Portierswoning (Gabriel Faurélaan 2)
E. Joseph Mariën stadion (Brusselse steenweg 221-223-225)

Beeldhouwwerken en monumenten
F. Buste van Leopold II
Buste van Z.M. Koning Leopold II geplaatst in het eindperspectief van het in 1949 gecreëerde art decoterras langs de Lainésquare. Bronzen beeld op hardstenen sokkel n.o.v. beeldhouwer Thomas Vincotte (1850-1925). Het beeld werd op 11.05.1957 op deze locatie ingewijd maar werd reeds voordien vervaardigd, mogelijk nog in opdracht van Leopold II. Tweetalige inscriptie op sokkel met opschrift ‘Aan Koning Leopold II Weldoener der openbare parken’.


G. Buste van Victor Rousseau
Buste van de beeldhouwer Victor Rousseau gelegen aan de rand van het park langs de Victor Rousseaulaan. Bronzen beeld door beeldhouwer Georges Vandevoorde (1878-1964). Hardstenen sokkel waarop inscriptie: ‘Victor ROUSSEAU’. Ingehuldigd op 14.06.1958.


G. Vandevoorde liep stage bij Victor Rousseau waar hij sterk beïnvloed werd door de romantisch-realistische stijl van zijn meester. Onmiddellijk na de dood van V. Rousseau (1865-1954) ontwerpt hij deze buste als eerbetoon. Het beeld benadrukt het gelaat maar ook de handen. Aangezien Victor Rousseau in Vorst woonde en werkte werd het beeld aan de gemeente voorgelegd. Zijn atelier bevond zich in de Bondgenotenstraat nr. 170.

H. Stenen kruis
Hardstenen kruis van ca. 1500, geplaatst aan de hoek van de Brusselse steenweg en de Mysteriestraat. Dit kruis, historisch gekend als het Corte steene Cruys, gaf aanleiding tot de benaming van het Heilig Cruysbosch en de Steencruysweg (huidige Mysteriestraat). 

De legende wil dat het religieus beeld werd geplaatst na de onopzettelijke doodslag van Jan Vranckx op pastoor Jan Paridaens. De abdis van de Abdij van Vorst gaf in 1491 toestemming aan de moordenaar om op de plaats van de misdaad een kruis te plaatsen als teken van boetedoening en verzoening. Hierna zou Jan Vranckx op bedevaart vertrekken. Een tweede – minder betrouwbare legende – vertelt dat een mysterieuze ruiter op deze plaats verongelukte en stierf.

Kruis van 2,15 meter hoog met schuin afgesneden hoeken en uiteinden in accoladevorm, geplaatst op rechthoekige stenen sokkel. Centraal in kruis kleine afbeelding van Christus dat in de steen zelf werd gehouwen, hierboven inscriptie INRI. Achteraan het kruis opschrift: O crux ave spes unica (O Gegroet kruis Enige hoop). Rechthoekige nis in de sokkel die oorspronkelijk wellicht een opschrift bevatte met jaartal en aanleiding van het kruis.


I. Ingangspoort langs de Gabriel Faurélaan
Noordoostelijke ingang van het park in 1912 gecreëerd samen met het Dudenpark. Deze poort behoort tot één van de vijf hoofdingangen van het groen domein. De poort bevindt zich vlak naast de neogotische parkwachterswoning en het verdwenen standbeeld van Diane dat als symbool van het bos de wandelaar verwelkomde.

Twee bak- en zandstenen pilasters, sokkel en deksteen in hardsteen. Smeedijzeren hek dat voor en na de sluitingsuren van het park werd afgesloten.

J. Ingangspoort langs de Victor Rousseaulaan
Deze zuidoostelijke ingang van het park bestaat sinds de Dudencampagne in 1869. Het gaf via een gebogen weg in het bos toegang tot de paardenstallen en het kasteel van Wilhelm Duden. Samen met de vier andere poortingangen behoort ze tot de hoofdingangen van het park.

De poort zelf werd wellicht bij het ontstaan van het park geplaatst rond 1910. Ze bestaat uit twee witstenen pilasters bekroond door monumentale hardstenen vazen met festoenen waartussen smeedijzeren hekwerk. De poort bevond zich oorspronkelijk aan de hoofdingang van het verdwenen neoclassicistisch landhuis Zaman, gebouwd door architect M. Janlet rond 1830 in de Victor Rousseaulaan (huidig tennisclub Vorst Domein).


K. Ingangspoort langs de Brusselse steenweg - Keerkingenlaan

Zuidwestelijke poortingang van het Dudenpark gelegen langs de Brusselse steenweg en recht tegenover de Keerkringenlaan. Deze ingang werd samen met de creatie van het park in 1912 gemaakt en behoort tot één van de vijf hoofdingangen.

Twee hardstenen waartussen een gietijzeren hekwerk.

L. Ingangspoort langs de Brusselse steenweg
Oudste ingang van het park die reeds sinds de Mosselmanperiode in 1829 werd gebruikt. Een rechte dreef met beukenbomen (Kapelledreef) leidt naar een scherpe bocht die uitgeeft op de villa en twee bijgebouwen van Edouard Mosselman. Noordwestelijke ingang van het park, vlak naast het Joseph Marienstadion.

Breed ijzeren hekwerk met poort.

M. Ingangspoort langs de Lainésquare
Brede ingang langs de noordelijke zijde van het Dudenpark die via de Lainésquare in verbinding staat met het park van Vorst. Aug. Delvaux, landschapsarchitect van de gemeente Vorst, stond in voor het ontwerp van de nieuwe ingang zowel als de monumentale art decotuin met belvedère, die in 1949 werd uitgevoerd. Het plan om beide openbare parken met elkaar te verbinden bestond reeds sinds 1884 en werd mede mogelijk gemaakt door Z.M. Koning Leopold II. 

Dubbele, laterale poortdoorgang langs de square die met elkaar verbonden wordt door een lage, roodbruingekleurde zandstenen muur in breuksteen met centrale convexe afronding. Gietijzeren hekken met art decotekening en klein bolornament op paal, wellicht ontworpen en uitgevoerd door Ferronnerie d’art F. Alexandre. Frans- en Nederlandstalig opschrift op de pilasters met: Het park van Vorst, door Koning Leopold II verwezenlijkt en het Duden-park, door Hem aan de Natie geschonken, werden in 1949 verbonden door de Koninklijke schenking’.