Voir sur la carte
close the map
Brussel Vijfhoek

Sint-Jan en Sint-Stefaan Ter Minimenkerk

Minimenstraat 62-62a

Typologie(ën)

kerk/kathedraal/basiliek

Ontwerper(s)

INCONNU - ONBEKEND – 1700-1715

Juridisch statuut

Beschermd sinds 31 juli 1943

Stijlen

Barok

Inventaris(sen)

Dit (deze) goed(eren) bezit(ten) de volgende waarde(n)

Onderzoek en redactie

2016

id

Urban : 30350
lees meer

Beschrijving

Kerk van het voormalige klooster van de Minimen. De orde, aanvankelijk gevestigd te Anderlecht, verkreeg in 1616 van de stadsmagistraat de toelating een klooster op te richten te Brussel, in 1617 bekrachtigd door de aartsbisschop, de aartshertogen en de Staten van Brabant. De Minimen verwierven in 1616 de vroegere woning van Andreas Vesalius. Eerstesteenlegging van het klooster en een eerste kerk in 1621, door de Infante Isabella, voltooid in 1624. Gelijktijdig bouw van een kapel naar het model van de Santa Casa te Loretto.

Eerstesteenlegging van de huidige kerk in 1700, door Maximiliaan-Emmanuel, keurvorst van Beieren en Gouverneur-Generaal van de Nederlanden. Bouw voltooid in 1715, met uitzondering van de noordtoren die onafgewerkt bleef. Architect onbekend, toeschrijving aan pater Ph. Bressand en W. De Bruyn op basis van historische bronnen. De Lorettokapel werd gelijktijdig wederopgebouwd. Klooster door Jozef II opgeheven in 1787 tot 1790, en opnieuw door de Fransen in 1796. De kerk werd in 1803 verheven tot parochiekerk, toegewijd aan Sint-Jan en Sint-Stefaan, en na herstellingswerken in 1806 heropend; evenwel opnieuw gesloten in 1811. Definitief opnieuw voor eredienst opengesteld in 1818. De Lorettokapel, gesloopt in 1796, werd wederopgebouwd en beschilderd zoals de Santa Casa door B. Tasson in 1806, doch vernield na 1811; opnieuw opgebouwd en identiek beschilderd door P. en J. Tasson in 1819.

Belangrijke restauratie- en uitbreidingscampagne tussen ca. 1850 en 1875. Bouw van een nieuwe sacristie onder leiding van architect Pierre Victor Jamaer in 1849-1850. Restauratie van vnl. westblok en toren onder leiding van Jamaer van 1849 tot 1868. Volgens archiefstukken werd de symmetrische opbouw van de noordtoren nog overwogen in 1858, cf. ook een niet gedateerd project met bovendien bijkomende lantaarnspitsen door architect Tilman-François Suys. Toevoeging van de doopkapel en het voorportaal van de Lorettokapel aan weerszij van het westblok, waarvoor ontwerpen door architect E. Cels van 1862-1868, gerealiseerd onder leiding van Jamaer respectievelijk in 1865-1868 en 1869-1871. Restauratie van de zij- en achtergevels in 1902 en volgende.

Minimenstraat 62. Sint-Jan en Sint-Stefaan ter Minimenkerk, zicht vanuit Poelaertplein (foto 1980).
De kloostergebouwen, hoofdzakelijk gevormd door het barokke kloosterpand met binnenhof en galerijOverdekte gang, aan één of beide zijden geritmeerd door zuilen, kolommen of pijlers, bogengang genoemd indien geritmeerd door arcaden., ten zuiden van de kerk, met uitgestrekte tuinen reikend tot tegen de hovingen van de Wolstraat, deden na de opheffing onder meer dienst als arsenaal, bedelaarsgesticht, tabaksfabriek, steendrukatelier, militair hospitaal en tenslotte gevangenis. In een gedeelte van het complex werd in 1820 een school voor mutueel onderricht opgericht. De gebouwen werden in het begin van de jaren 1920 gesloopt voor de voltooiing van de Ernest Allardstraat; op de vrijgekomen terreinen werd vervolgens het Athénée Robert Catteau (zie Ernest Allardstraat nr. 49) opgetrokken.

De kerk behoort stilistisch tot de overgangsfase van de Vlaamse barok naar het classicisme. Kenmerkend hiervoor zijn de toepassing van de kolossale ordeZuilen of pilasters die over de volle hoogte of over meer dan één verdieping opgaan, onafhankelijk van de door vensters en bouwlagen gegeven maten., de opheffing van het onderscheid tussen de geledingen, de strengere vormgeving, en het weglaten van een uitgewerkte topbekroning.
De rechthoekige plattegrond vormt een combinatie van een longitudinale en een centrale aanleg, waarin de vorm van een Latijns kruis nog vaag herkenbaar is. Zaalkerk met driebeukig schip van twee traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) voorafgegaan door een portaaltravee, koor met één korte traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) en halfronde sluiting, en zijbeuken afgesloten door zijkapellen.

Baptisterium van drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) tegen de noordzijde, poortaaltravee, Lorettokapel, verbindingsgang en sacristie tegen de zuidzijde.

Geaccentueerd westblok met parementGevel- of muurbekleding. van zandsteen, ruim vervangen en aangevuld met natuursteen tijdens de 19e eeuwse restauratie. Symmetrische opbouw, hoger opgaand in de zuidelijke zijtoren; de noordelijke tegenhanger werd niet uitgevoerd. Verticaal accent door composiete hoekpilasters en driekwartzuilen in kolossaleZuilen of pilasters die over de volle hoogte of over meer dan één verdieping opgaan, onafhankelijk van de door vensters en bouwlagen gegeven maten. orde vanaf hoge sokkelsHoge plint van een gevel; fungeert als voetstuk in ordonnantie van de gevel.. De zuilenCilindervormig steunpunt; vaak voorzien van basis en kapiteel. De kleine en/of dunne variant ervan wordt colonnet genoemd. ter markering van het vooruitspringende centrale risalietRisaliet (Italiaans, van risalto: uitstekend deel), vooruitspringend volume van een gevel dat over de hele hoogte doorloopt en soms hoger is; naar gelang de positie worden er midden-, zij- en hoekrisalieten onderscheiden. met bekronend gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening. en topstuk, waarop oorspronkelijk een Sint-Francisais van Paulabeeld. Sterk geprofileerd hoofdgestelHoog horizontaal lijstwerk ter bekroning van een gevel. met architraafHoofdbalk; het onderste, dragende deel van een klassiek hoofdgestel, meestal geleed door banden., brede friesHorizontale band om een muurvlak in te delen of aan de bovenzijde te begrenzen; al dan niet beschilderd of versierd (terracotta, sgrafitto, cementtegels…). en kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement)., en blindeZonder opening; blind venster, schijnopening. attiekMuur of bouwlaag boven de kroonlijst die meestal het dak aan het gezicht onttrekt. als beëindiging. Centraal risalietRisaliet (Italiaans, van risalto: uitstekend deel), vooruitspringend volume van een gevel dat over de hele hoogte doorloopt en soms hoger is; naar gelang de positie worden er midden-, zij- en hoekrisalieten onderscheiden. met rondboogportaal met geprofileerde booglijst en zwikkenHoekstuk tussen een boog en de omlijsting waarin de boog gevat is., tussen Toscaanse zuilenCilindervormig steunpunt; vaak voorzien van basis en kapiteel. De kleine en/of dunne variant ervan wordt colonnet genoemd. en pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel., waarop entablement en gebroken gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening..
Rijk bewerkte houten vleugeldeur n.o.v. Jamaer (1861). Erboven paneel1. Dunne (houten) plaat, gevat in een omlijsting van stijlen en regels van deuren, lambriseringen en plafonds; - 2. Gevelversiering in de vorm van een in- (spiegel) of uitspringende (paneel) rechthoekige omlijsting. met opschrift “TEMPLUM DEO OPTIMO MAXIMO AE- DIFICATUM A. MDCCXV INSTAURATUM A. mdccclxv” (bouwjaar 1715 - restauratie 1865). Vervolgens een hoog rondboogvenster in geriemde omlijsting met orenUitstekend deel van sommige bouwelementen of -constructies, meestal louter decoratief., voluutjes en rozettenRozet, versiering met concentrische vorm, lijkend op een bloem; in ruime zin roosvenster, groot rondlicht, gevuld met gotisch maaswerk van rozetten, drie-, vier- en veelpassen in concentrische schikking en/of gevuld met glas-in-lood. onder een dubbele gestrekte waterlijstVooruitspringende rand in het gevelvlak die regenwater buiten gevel laat afdruppelen.. Zijtraveeën met rechthoekige deur in vlakke omlijsting met entablementHoofdgestel of onderdeel ervan (vb. kroonlijst) als bekroning van muuropening; entablement vaak op consoles. en gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening. op voluutconsoles in de onderste geleding. Achtereenvolgens rechthoekig vensterLicht- en/of luchtopening in een muur. vanaf consolesVoornamelijk voluut- of S-vormig kraagstuk, soms ook louter decoratief., met pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel., entablement en frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening., en dito rondboognis met gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening., in de bovengeleding; gelijkaardige opstandBouwkundige tekening op schaal van een verticaal vlak van een gevel, een binnenmuur,…; in ruime zin het verticaal vlak van een gevel of muur. in de noord- en zuidtravee van het westblok. Toren op vierkante plattegrond, met één geleding voorzien van rondboogvormigeBoog waarvan de kromming een halve cirkel beschrijft. galmgaten met waterlijstVooruitspringende rand in het gevelvlak die regenwater buiten gevel laat afdruppelen., imposten en balustradeHekwerk van spijlen of balusters., waarin uurwerken. AfgeschuindeSchuine vlakke kant aan een houten of stenen bouwonderdeel. hoeken met drievoudige composiete pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel. en centrale voluutSpiraalvormig ornament; meestal gebruikt als aanzetstuk van topgevels, bij deur- en vensteromlijstingen of als steunbeer.; hoofdgestelHoog horizontaal lijstwerk ter bekroning van een gevel. met architraafHoofdbalk; het onderste, dragende deel van een klassiek hoofdgestel, meestal geleed door banden., friesHorizontale band om een muurvlak in te delen of aan de bovenzijde te begrenzen; al dan niet beschilderd of versierd (terracotta, sgrafitto, cementtegels…). en kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement)., en vierzijdige torenhelm met dakkapellenUit het dakvlak opgaand venster; meestal in hout en vaak onder spitse kap., sfeer en kruis. TentdakDak met vier dakvlakken die in één punt samenkomen (tentdak); onttopt tot een vierzijdig plat dak vormt het een paviljoendak. in plaats van de noordtoren. Ten noorden, aanleunend baptisterium, ten zuiden, Lorettokapel: blindeZonder opening; blind venster, schijnopening. natuurstenen gevels met tweeledige opstandBouwkundige tekening op schaal van een verticaal vlak van een gevel, een binnenmuur,…; in ruime zin het verticaal vlak van een gevel of muur., paneel1. Dunne (houten) plaat, gevat in een omlijsting van stijlen en regels van deuren, lambriseringen en plafonds; - 2. Gevelversiering in de vorm van een in- (spiegel) of uitspringende (paneel) rechthoekige omlijsting. en gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening., bekroond door een octogonale lantaarn1. Bovenste, opengewerkte bekroning van een dakkoepel of toren; schrijlings op nok van een dak gelegen wordt het dakruiter genoemd. - 2. Lichtbron met glazen ruiten. en helm; bijkomende deurtravee aan zuidzijde.

Minimenstraat 62. Sint-Jan en Sint-Stefaan ter Minimenkerk, gevel van het koor vanuit E. Allardstraat (foto 1980).
Onversierde bakstenen zij- en koorgevels met schaarse verwerking van zandsteen, geritmeerd door steunberen; sporen van gedichte rondboogvensters in de koorabsis. Leien bedaking, steil schilddakDak met twee driehoekige dakvlakken aan de smalle zijde en twee trapeziumvormige aan de lange zijde. boven het schip.

BepleisterdMuur of plafond bedekt met een laag mortel op basis van een mengsel van kalk, gips of cement en zand, met of zonder andere fijne toeslagmaterialen. en witgeschilderd interieur, met wijds, eenheidsvol karakter, vnl. door de symmetrische aanleg, de kolossaleZuilen of pilasters die over de volle hoogte of over meer dan één verdieping opgaan, onafhankelijk van de door vensters en bouwlagen gegeven maten. orde en het doorlopende  hoofdgestelHoog horizontaal lijstwerk ter bekroning van een gevel.. Ruim middenschip, van portaaltravee, zijbeuken en koor gescheiden door kolossaleZuilen of pilasters die over de volle hoogte of over meer dan één verdieping opgaan, onafhankelijk van de door vensters en bouwlagen gegeven maten. scheibogen met platte gordels. Massieve pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…) bezet met enkele of gekoppeldeTwee of meerdere identieke bouwelementen (vensters, zuilen, pilasters) die tot een groter (symmetrisch) geheel zijn samengevoegd. composiete pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel.. Breed doorlopend  hoofdgestelHoog horizontaal lijstwerk ter bekroning van een gevel. met architraafHoofdbalk; het onderste, dragende deel van een klassiek hoofdgestel, meestal geleed door banden., vlakke friesHorizontale band om een muurvlak in te delen of aan de bovenzijde te begrenzen; al dan niet beschilderd of versierd (terracotta, sgrafitto, cementtegels…)., tand-, eier- en kroonlijstStelselmatig uitkragende geprofileerde lijst boven een muur of een ander belangrijk bouwdeel (entablement).. Kruisgewelf en gekoppeldeTwee of meerdere identieke bouwelementen (vensters, zuilen, pilasters) die tot een groter (symmetrisch) geheel zijn samengevoegd. gordelbogen boven de westtravee; hoog koepelgewelf (hout en stuc, ingewerkt in de bedaking) met acht ribben en lantaarn1. Bovenste, opengewerkte bekroning van een dakkoepel of toren; schrijlings op nok van een dak gelegen wordt het dakruiter genoemd. - 2. Lichtbron met glazen ruiten., op pendentieven boven de oosttravee. Omringd door vlakke tongewelven aansluitend bij de scheibogen, als overkluizing van zijbeuken, koor- en portaaltravee. Smalle zijbeuken met drieledige opstandBouwkundige tekening op schaal van een verticaal vlak van een gevel, een binnenmuur,…; in ruime zin het verticaal vlak van een gevel of muur.: per traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) twee getoogdeBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. wandnissen, in de oosttravee opgevuld met biechtstoelen; vervolgens twee omlijste rondboogvensters met balustradeHekwerk van spijlen of balusters.; getoogdBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. drielichtGroep van drie smalle vensters binnen dezelfde omlijsting, onderling gescheiden door deelzuiltjes of stijlen/monelen; centraal venster soms hoger dan beide andere. met druiplijst en centraal frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening. op consolesVoornamelijk voluut- of S-vormig kraagstuk, soms ook louter decoratief. boven het hoofdgestelHoog horizontaal lijstwerk ter bekroning van een gevel.. Koor van één traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...), met halfronde sluiting, geritmeerd door gecanneleerdeParallelle, gootvormige decoratieve groeven op een zuil of pilaster. composiete pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel., onder half koepelgewelf met vier ribben; voorheen geopend door drie rondboogvensters, heden gedicht en bestopt met schilderijen. Flankerende vierkante koorkapellen in het verlengde van de zijbeuken: ronde scheibogen met booglijst en imposten; gedrukt koepelgewelf voorzien van geometrisch handwerk. Erboven tribunes geopend door omlijste rondbogenBoog waarvan de kromming een halve cirkel beschrijft. met balustradeHekwerk van spijlen of balusters., heden gedicht met beglaasd houten raamwerkVast of bewegend houten of metalen omlijsting van een ruit binnen een kozijn.. Italianiserende arabeskenOrnament met slingerende grondlijn, bekleed met bladeren, bloemen, vruchten, gedeelten van mensen- of dierenbeelden in grillige vormen, maar op sierlijke wijze geschikt en aaneengestrengeld. in stuc op de koepelgewelven van middenschip, koor en koorkapellen, de pendentieven en gordelbogen. Portaaltravee opgedeeld door het doksaal met balustradeHekwerk van spijlen of balusters. en zware acanthusconsoles. Flankerende zijportalen met rondbogenBoog waarvan de kromming een halve cirkel beschrijft., gedrukt koepelgewelf en tribunes, in symmetrie met de koorkapellen.

Minimenstraat 62. Sint-Jan en Sint-Stefaan ter Minimenkerk, binnenzicht (foto [s.d.]).
Baptisterium met drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) gescheiden door rondboogarcades op vlakke pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel., en overdekt met meerzijdige koepelgewelven, telkens met lantaarn1. Bovenste, opengewerkte bekroning van een dakkoepel of toren; schrijlings op nok van een dak gelegen wordt het dakruiter genoemd. - 2. Lichtbron met glazen ruiten..

Voorportaal van de Lorettokapel met één traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...), zelfde opstandBouwkundige tekening op schaal van een verticaal vlak van een gevel, een binnenmuur,…; in ruime zin het verticaal vlak van een gevel of muur. en overkluizing. Vlak bepleisterdeMuur of plafond bedekt met een laag mortel op basis van een mengsel van kalk, gips of cement en zand, met of zonder andere fijne toeslagmaterialen. Lorettokapel met tongewelf, verhoogde koorvloer en omlijst koorvenster. Naar verluidt exact dezelfde afmetingen en inrichting als de Santa Casa te Loretto, heden overschilderd.

Sacristie met houten lambriseringenWandbetimmering, meestal bestaande uit paneelwerk, aangebracht tegen een binnenmuur (vaak het onderste gedeelte ervan); later ook in marmer, stucwerk, …, wand- en buffetkasten met paneelversiering en gebogen frontonsDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening., met neoclassicistischeArchitectuurstroming (vanaf eind 18e eeuw tot ca. 1914) met voorliefde voor orde en symmetrie, gekenmerkt door bepleisterde en wit beschilderde lijstgevels die het stadsbeeld uniformiseren. Verhoudingen en vormentaal van deze stroming evolueren met de tijd. en neorenaissance-inslag.

Mobilair
Heilige Drievuldigheid (midden 17e eeuw) toegeschreven aan C. De Crayer; Engelbewaarder (1661) en Huwelijk van Maria door J. Cossiers; ensemble in het koor (ca. 1810): Vier Evangelisten door P. François, Kruisafneming door F. Gérard en Marteldood van H. Stephanus door F. Delvaux; Kruiswegstaties (1866) door J. Meganck.
Gepolychromeerde houten St.-Pieter (vermoedelijk 16e eeuw); gepolychromeerde houten Onze-Lieve-Vrouw van Loretto (1621?); verguld houten reliëf met overbrenging van Santa Casa (eind 17e eeuw); twee geschilderde houten engelenbeelden (tweede helft 18e eeuw); geklede houten Heilige Familie (18e eeuw); twee marmeren medaillonsRonde of ovale cartouche. met Tafelen der Wet en Ark des Verbonds (eind 18e eeuw); grafmonument van wit en zwart marmer van G.-Ch. de Merode († 1830) en M.-J. d’Oignies († 1842) door Ch. Geefs.
ClassicistischArchitectuurstroming (vanaf eind 18e eeuw tot ca. 1914) met voorliefde voor orde en symmetrie, gekenmerkt door bepleisterde en wit beschilderde lijstgevels die het stadsbeeld uniformiseren. Verhoudingen en vormentaal van deze stroming evolueren met de tijd. marmeren hoofdaltaar met reliëf voorstellend de Mannaregen (1771 ; afkomstig van de abdij van Heylissem) door P.J.A. Ollivier de Marseille; marmeren zijaltaren (begin 19e eeuw) met barokke antependia (begin 18e eeuw); hangende eiken preekstoel met wereldbol en evangelistensymbolen; orgel in barokke eiken kast (ca. 1681; in oorsprong afkomstig van Sint-Jan Baptist ten Begijnhof tot 1769, vervolgens in het Drievuldigheidscollege te Leuven tot 1807) door F. Noelmans; twee neoclassicistischeArchitectuurstroming (vanaf eind 18e eeuw tot ca. 1914) met voorliefde voor orde en symmetrie, gekenmerkt door bepleisterde en wit beschilderde lijstgevels die het stadsbeeld uniformiseren. Verhoudingen en vormentaal van deze stroming evolueren met de tijd. biechtstoelen (begin 19e eeuw) en twee in neorenaissancestijl (1850) n.o.v. architect E. Cels.

Bronnen

Archieven
SAB, AA, 1849, vol. 46, rep. 249-253, 1850, vol. 47, rep. 133-135, 1869, rep. 1755-1757, 1871, rep. 1043-1044; NPP, C 11.
Archief KCML, dossier 3681.

Publicaties en studies
SIMON A., Mon clocher, Eglise des Minimes a Bruxelles, Brussel, 1913.

Opmerkelijke bomen in de nabijheid

Eucalyptus
Bruxelles
Rue de la Régence
Robinia pseudoacacia var. unifoliola
Bruxelles
Rue de la Régence, 30
Ailante glanduleux
Bruxelles
Place du Grand Sablon
Tilleul à petites feuilles
Bruxelles
Square du Petit Sablon
Place du Petit Sablon