Koninginnelaan

De Koninginnelaan is een lange verkeersweg die loopt op grondgebied Schaarbeek en grondgebied Brussel. Ze verbindt het Liedtsplein in Schaarbeek met het Onze-Lieve-Vrouwvoorplein in Laken en kruist talrijke verkeerswegen. Over de laan lopen tevens de spoorlijnen afkomstig van het Noordstation. Daarna kruist ze het oude tracé van de Zenne, dat de gemeentegrens aangeeft, en steekt via een brug het Kanaal van Willebroek over. Tot slot, tegenover de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Laken, loopt de laan in een koker onder de sporen van de lijn Brussel-Gent.

De Koninginnelaan is een van de vertakkingen van het zogenaamde koninklijk tracé, een traject van ongeveer zeven kilometer tussen het Koninklijk Paleis van Brussel en het kasteel van Laken. Het plan voor dit tracé – dat hoofdzakelijk de Koningstraat, de Paleizenstraat en de Koninginnelaan omvat – was al geopperd in de jaren 1820, tijdens het Hollands bewind. De eerste twee etappes bestonden in de verlenging van de Koningstraat tot aan het Koninginneplein, eind jaren 1820, en de aanleg van de Paleizenstraat, in 1833. De rechte Koninginnelaan, die vanaf het Liedtsplein het gebogen tracé van het tweede deel van de Paleizenstraat volgt, werd pas drie decennia later geopend.


Aan de basis van de weg lag een 35 meter brede laan die in 1862 was aangelegd tussen de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Laken en het Kanaal van Willebroek, om het nieuwe kerkgebouw meer ruimte te geven. In datzelfde jaar diende inspecteur der wegen Victor Besme een ontwerp in voor de verlenging van de laan naar het Liedtsplein, ditmaal over een breedte van twintig meter. Het plan werd goedgekeurd tijdens de beraadslagingen van de gemeenteraad van Schaarbeek van 01.07.1862 en die van Laken van 07.10.1862. Op grondgebied Schaarbeek werd de verlenging bekrachtigd door de K.B.'s van 22.06 en 29.07.1863, die respectievelijk de straatgedeelten van de Zenne tot de Vooruitgangsstraat en van de Vooruitgangsstraat tot het Liedtsplein betroffen. Het eerste deel, dat ten laste van de gemeente viel, werd in 1863-1864 aangelegd en werd in 1865 aan de staat overgedragen. In 1868 werd het tweede deel op kosten van de staat aangelegd, waardoor de laan deels werd opgenomen in de “grande voirie”. Hoewel de aansluiting in rechte lijn tussen de Koninginnelaan en de Paleizenstraat, ter hoogte van het Liedtsplein al vanaf het begin was gepland, werd ze pas medio jaren 1890 uitgevoerd.

Om de Zenne te overbruggen werd een brug met metalen brugdek voorzien, gebouwd op gedeelde kosten van de staat en de gemeenten Laken en Schaarbeek. Schaarbeek kreeg drie subsidies voor de uitvoering ervan, krachtens de K.B.'s van 31.12.1863, 31.12.1864 en 30.12.1865. Als gevolg van de overwelving van de Zenne in de jaren 1950 is de brug thans verdwenen.

Voor de kruising met de spoorweg van het Noordstation werd de oplossing van een overweg afgewezen en werd gekozen voor een dubbele viaduct die een lange ovaal boven de sporen vormde. Het ging om een ontwerp van architect Dé. Peeters en ingenieur G. M. Kennis, bekrachtigd bij K.B. van 18.04.1867. De werken voor de bouw van de viaducten, die de Koninginnebruggen werden gedoopt, werden tussen 1870 en 1874 uitgevoerd. In 1903, toen de spoorweg werd verbreed, werden de huizen erlangs door de staat onteigend en gesloopt. In 1932 werden de viaducten door één voorlopige brug vervangen, die op haar beurt vóór 1953 werd afgebroken; de spoorlijnen werden verhoogd zodat ze boven de laan liepen, in het kader van de bouw van het nieuwe Noordstation begin jaren 1950.


De Koninginnelaan steekt het Kanaal van Willebroek over via de brug van Laken. Rond 1880 werd de gietijzeren draaibrug uit 1823 vervangen door twee evenwijdige bruggen gescheiden door een bekken. Rond 1907 werden ze op hun beurt vervangen door twee ophaalbruggen, waarvan een met een imposante bewerkte metalen structuur. Tot minstens in 1935 liepen over het kanaal twee bruggen, die vóór 1953 werden vervangen door één kunstwerk met een hardstenen borstwering. Het werd in de jaren 2000 aangevuld met laterale loopbruggen voor voetgangers en fietsers.

Aan de spoorlijn Brussel-Gent, die de laatste twee delen van de laan van elkaar scheidt, bevond zich op deze plaats oorspronkelijk een overweg. In 1913 werd onder de sporen, ter hoogte van de Hubert Stiernetstraat, een voetgangerstunnel ontworpen door architect Alban Chambon (zie notitie). In het kader van de Wereldtentoonstelling van 1935 op de Heizelvlakte werd de overweg vervangen door een autotunnel geflankeerd door voetgangersdoorgangen; daartoe moest het centrale, door bomen afgeboorde plantsoen dat op die plaats was aangelegd verdwijnen. De tunnel, in art-decostijl, heeft buisvormige relingen, geometrische hardstenen postamenten, sommige voorheen met lantaarns, veelhoekige pijlers bekleed met gele en rode keramiek, en traliewerk met voluten.

Aanvankelijk heette het deel van de laan tegenover de Onze-Lieve-Vrouwekerk de Lakense laan, de Lakense kerklaan of nog de Koningin Louise laan. Laken koos echter al snel voor de naam Koninginnelaan, een beslissing die Schaarbeek volgde tijdens de zitting van het college van 21.06.1864 betreffende de verlenging van de laan op zijn grondgebied. Net als het gelijknamige plein, verwijst de naam naar de eerste koningin der Belgen, Louise-Marie van Orléans (Palermo, 1812 – Oostende, 1850), echtgenote van Leopold I, die de kerk te harer nagedachtenis liet bouwen.


De residentiële laan heeft een neoclassicistische bebouwing die hoofdzakelijk uit de jaren 1870 tot de jaren 1890 stamt, bestaande uit burgerhuizen, opbrengstpanden met commerciële benedenverdieping en enkele herenhuizen. Vermelden we nr. 20 (tussen 1870 en 1876), 100 (1893) en 309 tot 313. Enkele gebouwen zijn in eclectische stijl, zoals nr. 51 (jaren 1880), verbouwd op de benedenverdieping. In de laan bevinden zich enkele bijzonder homogene huizenrijen, zoals die van nr. 245 tot nr. 271 (zie de meeste van deze nummers) of die gevormd door nr. 1-3, 5 (ontworpen in 1883 als geheel met nr. 18 tot 21 Liedtsplein en 128 tot 132 Paleizenstraat), 7 (jaren 1880), 9, 11, 13 en 15 (tussen 1870 en 1876). Tal van gebouwen zijn in de loop der jaren verbouwd. Daarnaast werden verscheidene tijdens de Tweede Wereldoorlog beschadigde huizen appartementsgebouwen vervangen, zoals nr. 113 (n.o.v. architect Paul-Amaury Michel, 1950) en 119 (n.o.v. architect J. Faes, 1946).