Koninginneplein

Het driehoekige Koninginneplein, dat door de Sint-Mariakerk wordt gedomineerd, verbindt de Koningsstraat en de Koninklijke Sinte-Mariastraat, die in elkaars verlengde liggen. Aan de westkant loopt de Paleizenstraat erlangs, terwijl het plein in het oosten op de Haachtsesteenweg aansluit.

Het Koninginneplein vormt een van de vertakkingen van het “koninklijk tracé”, een traject van ongeveer zeven kilometer tussen het Koninklijk Paleis van Brussel en het kasteel van Laken. Het plan voor dit tracé – dat hoofdzakelijk de Koningsstraat, de Paleizenstraat en de Koninginnelaan omvat – was al geopperd in de jaren 1820, tijdens het Hollands bewind. De eerste etappe ervan, goedgekeurd bij decreet van 18.04.1828, bestond in de verlenging van de Koningstraat op het grondgebied van Sint-Joost-ten-Node en van Schaarbeek, tot aan het place du Beau Site, dat in 1836 tot Koninginneplein werd omgedoopt. De terreinen die nodig waren voor de aanleg van het plein werden vanaf 1834 aangekocht. Het oorspronkelijk rechthoekige plein lag vóór een ruimte bestemd voor de bouw van een monumentale kerk, de toekomstige Sint-Mariakerk. Deze ruimte werd symmetrisch afgeboord door de Paleizenstraat in het westen, die vanaf 1833 werd aangelegd, en de voormalige rue Saint-Servais in het oosten. Aan de achterzijde werd het plein afgeboord door de voormalige rue Saint-Jean, die in 1851 tot de rue Saint-Paul werd omgedoopt. Langs de achterflanken van het toekomstige monument werden bouwpercelen aangelegd. De rooilijnen van het Koninginneplein, alsook die van de rue Saint-Servais en de rue Saint-Jean, werden vastgelegd bij K.B. van 28.04.1846.

De bouw van de Sint-Mariakerk kende heel wat wederwaardigheden (zie notitie). De gelijknamige parochie, gelegen op zowel Sint-Joost-ten-Node als Schaarbeek, werd opgericht bij K.B. van 11.11.1839. In 1844 kocht de kerkfabriek het terrein voor de kerk en de plannen van architect Louis Van Overstraeten werden goedgekeurd bij K.B. van 08.08.1847. Het gebouw werd al in 1853 voor de eredienst opengesteld maar werd pas in 1888 voltooid.

Bij K.B. van 23.11.1874 werden de gebouwen die ondertussen tegen de flanken van de kerk waren aangebouwd, gesloopt om het gebouw vrij te maken. Hetzelfde gebeurde met de gebouwen op de hoeken met de nieuwe Koninklijke Sinte-Mariastraat, die werden vervangen door twee holronde vlakken. In de loop van de jaren 1880 werden de rue Saint-Servais en de rue Saint-Paul in de benaming Koninginneplein opgenomen.

Op 03.10.1983 werden de kerk en haar naaste omgeving als landschap beschermd. Het jaar daarop werd het plein heraangelegd door stedenbouwkundig bureau Agora.

Net als de gelijknamige laan, verwijst de naam van het plein naar de eerste koningin der Belgen, Louise-Marie van Orléans (Palermo, 1812 – Oostende, 1850), echtgenote van Leopold I.


Nog vóór 1836 was de meerderheid van de percelen in het zuidoostelijke deel van het plein, de toenmalige rue Saint-Servais, al bebouwd. Eind jaren 1850 werd het gehele toekomstige plein bebouwd, met burgerhuizen of opbrengstpanden in neoclassicistische stijl, thans vaak in slechte staat. De holronde vlakken die in 1874 werden gecreëerd, werden begin jaren 1880 bebouwd: nr. 1 tot 7, ontworpen ca. 1883 i.o.v. aannemer P. Parmentier-Gilbert en in 2001 vervangen door een complex van woningen met neoclassicistische inslag (bureau Atlante), en nr. 8 tot 11 (zie deze nummers). In nr. 13 bevond zich een gemeenteschool, die in 1858 werd geopend en minstens tot in 1899 bestond. In de jaren 1960 en 1970 werden verscheidene huizen aan het plein gesloopt en vervangen door hoge appartementsgebouwen, zoals nr. 52, een opmerkelijke woning ontworpen door architect Henri Jacobs en die hem de verguld zilveren medaille opleverde in de gevelwedstrijd die de gemeente in 1912 organiseerde.

Onder de gesloopte gebouwen vermelden we ook het tweede gemeentehuis van Schaarbeek, dat achter de kerk stond, in de toenmalige rue Saint-Paul, en in 1864 naar de hoek van de Paleizenstraat en de Brichautstraat werd overgebracht. Tegenover de westflank van de kerk, in het eerste pare straatdeel van de Paleizenstraat, bevond zich ook een middelbare school voor meisjes, die in de jaren 1860 werd gebouwd op de plaats van een bronsfabriek die van vóór 1830 dateerde en in 1909 door een rij burgerhuizen werd vervangen. Merken we tot slot op dat op het Koninginneplein (de toenmalige rue Saint-Servais) een openluchtmarkt werd gehouden, tot aan de bouw in 1864 van de Sinte-Mariamarkt, de huidige Hallen van Schaarbeek (zie Koninklijke Sinte-Mariastraat nr. 22a, 22b).